Lęk jest jedną z emocji podstawowych, która towarzyszy człowiekowi od pierwszych miesięcy jego życia i spełnia funkcję adaptacyjną informując o zagrożeniu i uruchamiając mechanizmy przystosowawcze mające na celu uchronienie go przed niebezpieczeństwem. Naturalnym zjawiskiem jest występowanie różnego rodzaju lęków charakterystycznych dla poszczególnych faz rozwojowych dziecka. W pierwszym półroczu życia dziecka dominuje lęk spowodowany niespodziewanymi bodźcami zmysłowymi takimi jak huk czy ostre światło. Drugie półrocze to rozwój lęku separacyjnego, pojawiającego się w momencie nieobecności opiekuna. U dziecka w wieku 2-4 lat intensywnie rozwija się myślenie wyobrażeniowe stąd źródłem lęku stają się wytwory wyobraźni takie jak potwory, obcy ludzie w domu, a także dzikie zwierzęta czy ciemność. Okres 5-7 lat to lęk przed katastrofami naturalnymi, ciemnością, napaścią ze strony innych ludzi, obawa o życie i zdrowie bliskiej osoby. Lęki te mogą być wzmacniane przez media. Dodatkowo lękom mogą towarzyszyć dolegliwości somatyczne takie jak bóle brzucha czy inne dolegliwości ze strony układu pokarmowego, kołatanie serca, pocenie się, Dzieci w wieku 8-11 lat najczęściej doświadczają lęków związanych ze szkołą. Treścią lęków stają się osiągnięcia szkolne i sportowe, rywalizacja z rówieśnikami, porównywanie się z innymi. Okres 12-18 lat to koncentracja lęku wokół obowiązków szkolnych i relacji rówieśniczych: ryzyko wykluczenia spośród grona znajomych, zawstydzenie przed rówieśnikami.
Wydaje się, że dziecko musi przejść przez różne etapy stanów lękowych co związane jest z jego rozwojem, zmianami w zakresie możliwości poznawczych czy wchodzeniem w kolejne, istotne etapy życia (pozostawanie bez rodziców, przedszkole, rozpoczęcie nauki w szkole itp.). Skonfrontowanie się z tymi lękami i pokonanie ich wzmacnia dziecko i wyposaża je w niezwykle istotne umiejętności radzenia sobie w nowych, stresujących sytuacjach.
Pomimo tego, że lęki rozwojowe są zjawiskiem naturalnym rodzice powinni wesprzeć dziecko w ich skutecznym pokonaniu. Co zatem mogą i powinni zrobić?
Po pierwsze potraktować lęki swojego dziecka poważnie i stworzyć warunki, w których będzie ono mogło opowiedzieć o tym jak się czuje i czego się boi. Powinniśmy okazać dziecku zrozumienie, cierpliwość, aktywnie go słuchać i używać języka dostosowanego do jego wieku. Wskazane jest zachęcenie dziecka do pomyślenia o własnych sposobach na przezwyciężenie jego lęków.
W przypadku młodszych dzieci także zabawa może być skuteczną formą przepracowania lęku. Planując taką zabawę musimy pamiętać, że to dziecko ustala jej reguły, wymyśla symbole odpowiadające lękowi i jego pokonaniu, reguluje częstotliwość i intensywność zabawy.
Bardzo pomocne są także bajki, zwłaszcza terapeutyczne, które charakteryzuje szczęśliwe zakończenie, prosta forma oraz tematyka, z którą dziecko może się utożsamiać. Powinniśmy zapewnić dziecku ilość czasu jaka będzie niezbędna na, być może, kilkukrotne wysłuchanie i omówienie bajki.
Zdarza się jednak, że odczuwany przez dziecko lęk przestaje mieć charakter rozwojowy i adaptacyjny a staje się zaburzeniem. Jakie objawy powinny zaniepokoić rodziców? Przede wszystkim nasilanie się lęku i jego nieadekwatność do rzeczywistego rozmiaru bodźca go wywołującego a w konsekwencji doprowadzenie do znacznego pogorszenia funkcjonowania dziecka. Szczególnemu pogorszeniu mogą ulec procesy poznawcze, takie jak uwaga, pamięć i spostrzeganie. Dziecko może wyolbrzymiać prawdopodobieństwo wystąpienia nieszczęśliwych zdarzeń, odmówić chodzenia do szkoły, gorzej funkcjonować społecznie, tracić poczucie sprawstwa. Dziecko może wypracować sobie nieadaptacyjne strategie radzenia sobie polegające na maskowaniu lęku poprzez zachowania brawurowe czy zaśmiewanie lęku. Mogą pojawić się nawyki ruchowe, np. kiwanie się, obgryzanie paznokci, nawijanie włosów na palec, czy też wyrywanie włosów. Dziecko może zacząć się moczyć, używać języka charakterystycznego dla wcześniejszych etapów rozwojowych a także uciekać w różnego rodzaju zaburzenia somatyczne, które pozwolą mu uniknąć kontaktu z sytuacją wywołującą lęk.
Zaburzenia lękowe mogą przybrać kilka form, do najbardziej powszechnych należą:
- lęk separacyjny – dziecko reaguje silnym lękiem w sytuacji rozdzielenia go z opiekunami, towarzyszą temu zaburzenia somatyczne (bóle głowy, bóle brzucha, nudności), bardzo się o nich martwi, obawia się, że nie wrócą, będą mieli wypadek, zaginą lub umrą, często jest nieobecne w szkole, nie chce jeździć na wycieczki szkolne, w razie wyjazdu bez rodziców bardzo często do nich dzwoni, prosi o zabranie do domu;
- fobia społeczna – lęk przed uczestniczeniem w sytuacjach społecznych, w których można zostać ocenionym lub znaleźć się w centrum uwagi. Dzieci cierpiące na tę formę zaburzeń unikają zabaw szkolnych, przyjęć, jedzenia w większej grupie osób. Są także bardzo spokojne, ciche, unikają ubrań czy też aktywności, przez które ktoś mógłby zwrócić na nie uwagę. Przez to często nie uzyskują pomocy gdyż są po prostu uważane za dzieci grzeczne, nie sprawiające problemów. W sytuacjach ekspozycji społecznej odczuwają lęk, któremu towarzyszą takie objawy somatyczne jak pocenie się, zaczerwienienie twarzy czy nagła potrzeba skorzystania z toalety;
- fobie specyficzne - lęki powodujące znaczne pogorszenie funkcjonowania dziecka a odczuwane w związku z konkretnymi sytuacjami czy obiektami, które są w dzieciństwie powszechne (zwierzęta, strzykawki, lekarz, widok krwi, zamknięte przestrzenie);
- zaburzenia lękowe z napadami paniki – okresowe występowanie napadów silnego lęku z towarzyszącymi im objawami somatycznymi takimi jak brak tchu, kołatanie serca czy zawroty głowy. Dziecko zaczyna unikać miejsc, w których doświadczyło ataku paniki lub takich, z których w razie wystąpienia ataku byłoby mu trudno się wydostać. Dzieci te unikają wyjść do kina, podróżowania środkami transportu publicznego czy udziału w wydarzeniach szkolnych z obawy o wystąpienie ataku w miejscu publicznym i kompromitacją. Unikają także lekcji wychowania fizycznego i uprawiania sportu gdyż szybsze bicie serca czy przyśpieszony oddech kojarzą im się negatywnie z objawami ataku paniki;
- uogólnione zaburzenia lękowe – charakteryzuje się występowaniem trudnych do opanowania lęków dotyczących różnych codziennych aktywności czy sfer życia. Dzieci te zamartwiają się o różne rzeczy, ale nie można wskazać jednego, głównego motywu lęku jak w przypadku innych zaburzeń lękowych;
- mutyzm wybiórczy to zaburzenie lękowe które przejawia się odmową komunikacji werbalnej z osobami obcymi (nie zawsze wszystkimi), przy czym mowa dziecka i jej rozumienie są rozwinięta prawidłowo. Podczas kontaktu z osobami obcymi dziecko milczy, nie reaguje na pytania lub odpowiada na nie gestami. Unika kontaktu wzrokowego, nie okazuje emocji za pomocą mimiki. W domu lub jakimś innym wybranym przez siebie środowisku dziecko czuje się jednak bardzo swobodnie i chętnie ze wszystkimi rozmawia.
Zaburzenia lękowe dotykają od 5 do 12% populacji dziecięcej co oznacza, że na trzydzieścioro dzieci dwoje lub troje doświadcza lęku, który wymaga specjalistycznych konsultacji i leczenia. Gdzie zwrócić się o pomoc jeśli podejrzewamy, że nasze dziecko cierpi na któreś z zaburzeń lękowych? Właściwym miejscem jest gabinet lekarza psychiatry lub psychologa. Leczenie najczęściej przybiera formę psychoterapii, szczególnie poznawczo-behawioralnej a także różnych treningów, których celem jest rozwój umiejętności społecznych, asertywności czy nauczenie się metod relaksacyjnych bardzo przydatnych przy zaburzeniach lękowych z napadami paniki. Gdy sama psychoterapia nie przynosi zadowalających efektów, lub poziom odczuwanego lęku uniemożliwia rozpoczęcie psychoterapii stosuje się także farmakoterapię w celu zmniejszenia objawów. Należy jednak pamiętać, że farmakoterapia nie powinna być jedyną stosowaną metodą leczenia zaburzeń lękowych a uzupełnieniem psychoterapii. Nieleczone zaburzenia lękowe powodują znaczny wzrost ryzyka wystąpienia w późniejszych etapach życia takich problemów jak depresja czy uzależnienia od substancji psychoaktywnych.
Michał Matraszek
